انواع مزاج در طب سنتی
در طب سنتی مزاج کیفیتی مهم در دانش اصلی شناخت صحیح طب اخلاط (گرمی و سردی) است. در قدیم متخصصان طب سنتی معتقد بودند که مزاج‌ها از کنش و واکنش عناصر چهارگانه به‌وجود می‌آیند و نتیجهٔ این تقابل‌ها به وجود آمدن مزاج معتدل و مزاج نامعتدل است. در این عقیده همچنین گرمی، سردی، تری و خشکی مزاج حاصل قوای اولیهٔ عناصر است .
شناخت مزاج صحیح بدن فرد کاربرد بسیاری ذر درمان مشکلات جسمی و روحی دارد. تاثیر مزاج را می‌توان در طبیعت بدن دید. از آن‌جایی که عمل بر طبق مزاج بدن می‌تواند به سلامت بدن کمک کند شناخت آن از قدم‌های اولیه در پیش‌برد موثر طب سنتی است.
در طب سنتی مزاج‌ها به ۹ گونه زیر تقسیم می‌شوند:
گروه اول
• معتدل
گروه دوم مزاج‌‌های چهارگانه
• گرم، سرد، خشک و تر
گروه سوم چهار مزاج مرکب
• مزاج گرم و خشک/صفراوی
• مزاج گرم و تر/دموی
• مزاج سرد و خشک/سوداوی
• مزاج سرد و تر/ بلغمی
مزاج و فصل‌ها
بر طبق عقیدٔ پزشکان سنتی در طب سنتی میان مزاج و فصل‌های سال ارتباطی مستقیم برقرار است.
برطبق این عقیده بهار فصل مزاج گرم و تر، تابستان مزاج صفرا و گرم‌و‌خشک، پاییز مزاج سودا و سرد و خشک و زمستان فصل مزاج سرد و تر است.
مزاج‌شناسی / راه‌های تشخیص مزاج در طب سنتی
• تشخیص مزاج با توجه به فعل و انفعالات طبیعی بدن:
اگر عملکرد کلی بدن، یعنی سرعت رشد، رویش دندان، بلوغ و … سریع‌تر از حد طبیعی و خارج از روال عادی صورت گیرد دلیل بر گرمی مزاج و اگر کندتر صورت گیرد دلیل بر سردی مزاج خواهد بود.
• تشخیص مزاج با لمس پوست
با لمس پوست قسمتی از بدن فرد می‌توان بنا به حرارتی که به دست منتقل می‌کند سرد یا گرم‌مزاجی را تشخیص داد. چنانچه پس از لمس احساس گرما و حرارت به دست منتقل شد فرد گرم‌مزاج و در غیر این صورت سردمزاج است. اگر علاوه بر انتقال حرارت متوجه بافت نرم بدن فرد شد، فرد دارای مزاج گرم و مرطوب است و درغیر این‌صورت، در صورت احسا خشکی و زبری فرد دارای مزاج گرم و خشک است. چنانچه سردی همراه با نرمی پوست و بافت گوشتی بدن همرا باشد فرد دارای مزاج سرد و مرطوب/تر است و چنانچه سردی همراه با نرمی نباشد مزاج سرد و خشک است.
• تشخیص مزاج با توجه به سیکل خواب و بیداری
خواب زیاد، دلیل بر سردی و تری مزاج، خواب کم و بیداری زیاد، دلیل بر خشکی و گرمی مزاج و خواب و بیداری معتدل، دلیل بر اعتدال مزاج است.
• تشخیص مزاج با کمک مو
یکی دیگر از راه‌های تشخیص مزاج در طب سنتی توجه به رنگ و حالت مو است.
نوع مزاج علائم مو
مزاج گرم سرعت رشد موی زیاد، پرمویی
مزاج سرد سرعت رشد موی کم، کم‌مویی، نازکی مو، موی مجعد
مزاج گرم و خشک سرعت بسیار سریع رشد مو، کلفتی مو
مزاج سرد و مرطوب موی صاف و لخت
معمولاً مزاج گرم و خشک رنگ موی سیاه
معمولاً مزاج سرد و تر رنگ موی متمایل به سفید
• تشخیص مزاج در طب سنتی با توجه به شکل بدن
بالاتنهٔ فراخ و پهن، قفسهٔ سینهٔ پهن و بزرگ، داشتن اندام‌های بزرگ، نبض قوی و عروق برجسته نمایان‌گر گرمی مزاج است.
اندام‌های کوچک، بالاتنهٔ کوچک، نبض ضعیف، چهرهٔ لاغر، عضلات ظریف، مفاصل قابل مشاهده، بینی برجسته نمایان‌گر سردی و خشکی مزاج است.
در یک جمع‌بندی کلی می‌توان تشخیص عمومی مزاج‌ها را اینگونه شرح داد:
۱. دموی مزاج: چهرهٔ قرمز و پرخون،سر و اندام‌های سنگین،، معمولاً کسل و پرخواب و دارای خواب سنگین، دچار به عادات دهان دره، کش و قوس بدن و کشیدن دست‌ها به اطراف. طعم دهان شیرین، زبان قرمز رنگ، خون‌ریزی بینی و لثه شابع، و علائم ذکر شده در فصل بهار تشدید می‌شود.
۲. بلغمی مزاج: مزاج سرد و تر، چهرهٔ سفید، پوست سرد، نرم و شفاف، چین‌خوردگی پوست زیر چشم و اطراف آن در مجاورت رطوبت زیاد، آب دهان زیاد، کم بودن تشنگی و عطش، نرم بودن گوشت اندام‌ها، تنبلی، ترش کردن، حرکات کند، پرحوصله بودن، آرام صحبت کردن و آرام راه رفتن، خستگی زودرس، ناسازگاری با غذاهای سرد، خوش‌خوابی، کند‌فهمی، افت حافظه، کم‌رنگی ادرار صبحگاهی و زبان نرم با پرزهای تحلیل رفته و گاهی پوشیده از بار سفیدرنگ، و علائم ذکر شده در فصل زمستان تشدید می‌شود.
۳. صـفراوی مزاج: مـزاج گـرم و خــشـک، به زردگی گردیدن رنگ چهره و چشم، خشکی دهان، بینی، زبان زبر و گاهی تلخ. عطش زیاد، اشتهای کم، لاغر، درک سریع، بی‌خوابی سبکی خواب، تحریک‌پذیر، عصبانیت زودهنگام، پوست گرم وخشک و بی‌حالت، گودی دور چشم، گاهاً دچار به وزوز گوش و خارش، مستعد ابتلا به سردرد در هوای گرم و علائم ذکرشده در فصل تابستان تشدید می‌شود.
۴. سوداوی مزاج: مزاج سرد و خشک، چهرهٔ تیره، پوست خشک و بی طراوت،خون در هنگام حجامت، سیاه و غلیظ، مبتلا به نگرانی بیش از اندازه، افسردگی و گوشه‌گیری، کم جوشیدن با دیگران، سوزش سر معده و زیر جناغ، گرفتگی در عضلات پشت ساق پا، اشتهای کاذب، پرمویی و بروز لکه‌های تیره بر پوست و علائم ذکرشده در فصل پاییز تشدید می‌شود.
قابل ذکر اینکه موارد یاد شده فقط برخی از راه‌های تشخیص مزاج بوده و بهترین روش تشخیص صحیح آن توسط متخصص طب سنتی انجام می‌پذیرد.
منبع:
طب سنتی، مزاج
طب سنتی، ابن‌سینا، مزاج بدن
نگاهی به مبانی طب سنتی ایران
